غده پاراتیروئید چیست؟

غدد پاراتیروئید معمولاً به تعداد چهار عدد در موقعیت های مختلف پشت غده تیروئید قرار دارند و غده تیروئید خود در جلوی گردن واقع شده است.  این غدد درون ریز کوچک نسبت به کاهش کلسیم خون حساس هستند و در پاسخ به آن، هورمون پاراتیروئید را تولید و ترشح می کنند. این هورمون نقشی کلیدی در تنظیم سطوح کلسیم خون و استخوان ها دارد.

منبع خونرسانی غدد پاراتیروئید و همچنان شبکه لنفاوی مرتبط با غده تیروئید یکسان است. در مجموع می توان موقعیت نسبی غدد پاراتیروئید را در دو گروه تحتانی و فوقانی قرار داد و این غدد بر اساس موقعیت نهایی خود نامگذاری می شوند و به دلیل تفاوت در هنگام جای گیری بافت های جنینی موقعیت متغیری دارند.

غدد پاراتیروئید برای اولین بار در سال 1852 در کرگدن هندی کشف شد. در آن زمان از این غدد به عنوان توده ای کوچک و زرد رنگ متصل به تیروئید نقطه ظهور سیاهرگ ها توصیف شد. یک دانشجوی پزشکی سوئدی در سال 1880 و در دانشگاه اوپسالا این غدد را اولین بار در انسان کشف کرد. او که از کشف تازه این غدد در کرگدن آگاهی نداشت آنها را glandulae parathyroidae نامید و به وجود آن در سگ، گربه، خرگوش، گاو، اسب و انسان اشاره کرد. عملکرد احتمالی غدد تقریبا ده سال بعد  مطرح و به ارتباط بین حذف این غدد و و ابتلا به کزاز عضلانی اشاره شد و ویلیام جی مک کالوم در سال 1908 با بررسی تومورهای پاراتیروئید نقش آنها را در متابولیسم کلسیم را پیشنهاد کرد.

هورمون پاراتیروئید چند سال بعد شناسایی شد و مطالعات انجام شده روی سطوح هورمون پاراتیروئید و اثرات آنها که منجر به توسعه روش‌های ایمنی مرتبط گردید آنقدر حائز اهمیت بود که اعطای جایزه نوبل پزشکی برای این کشفیات را در پی داشت.

اولین مورد برداشت موفقیت آمیز پاراتیروئید به سال 1928 و پزشکی به نام آیزاک وای اولچ نسبت داده می شود. او این عمل را روی فرد مسنی که دچار افزایش سطوح کلسیم و ضعف عضلانی شده بود، انجام داد. پیش از آن بیمارانی که غدد پاراتیروئید آنها برداشته می شد معمولاً به دلیل کزاز عضلانی فوت می کردند.

ساختار غدد پاراتیروئید چگونه است؟

دو جفت غدد پاراتیروئید معمولاً در پشت لوب چپ و راست تیروئید قرار می گیرند. هر غده بیضی شکل، به رنگ قهوه ای روشن و به اندازه دانه عدس است، معمولاً ابعاد غده پاراتیروئید حدود 6 میلی متر در 4 میلی متر است و به اندازه 1 تا 2 میلی متر در در عمق غده تیروئید قرار می گیرد. غالبا تعداد غدد پاراتیروئید چهار عدد است که شامل دو غده فوقانی و دو غده تحتانی می باشند. وزن غدد پاراتیروئید سالم حدود 30 میلی گرم در مردان و 35 میلی گرم در زنان است و نمی توان آنها را هنگام معاینه گردن مشاهده یا لمس کرد.

ممکن است تعداد غدد پاراتیروئید  متغیر باشد، گاهی سه یا چند غده کوچک در سطح خلفی غده تیروئید قرار می گیرند و گاهی شش، هشت یا حتی تعداد بیشتری غده پاراتیروئید در یک فرد وجود دارد. در موارد نادر غدد پاراتیروئید در محل دیگری قرار دارد که می تواند جای دیگری درون تیروئید، جایی در قفسه سینه یا تیموس باشد.

علت خواندن غدد پاراتیروئید به این نام مجاورت آنها با غده تیروئید است. اما نقش کاملاً از تیروئید متفاوت می باشد. ساختار غدد پاراتیروئید بر خلاف تیروئید از نوع فولیکولی نیست و به همین دلیل و همچنین تراکم سلولی بالاتر به راحتی از تیروئید قابل تمایز است. غده پاراتیروئید دو نوع سلول منحصر به فرد دارد: سلول های اصلی و سلول های اکسیفیل. سلول های اصلی هورمون پاراتیروئید را تولید و آزاد می کنند. وقتی این سلول های کوچک از هورمون پاراتیروئید پر می شوند تیره به نظر می رسند و وقتی هورمون درون خود را آزاد می کنند شفاف می شوند. سلول های اکسیفیل رنگی روشن تر دارند و با افزایش سن تعداد آنها بیشتر می شود اما عملکرد این سلول ها هنوز شناخته نشده است.

غدد پاراتیروئید چگونه تشکیل می شوند؟

در مراحل اولیه رشد جنین کیسه ها و قوس هایی تشکیل می شوند که در نهایت بافت صورت، گردن و ساختار های پیرامون آنها را تشکیل می دهند. تعاملات بین لایه ای از این کیسه ها مقدمات تشکیل غدد پاراتیروئید را ایجاد می کنند. در دوران زندگی جنینی تغییراتی در موقعیت این غدد روی می دهد و دو غده از این چهار غده با تیموس همراه می شوند. وقتی تیموس در دوران تکامل جنینی به سمت قفسه سینه کشیده می شود دو غده همراه آن به پایین کشیده می شوند و در موقعیت تحتانی قرار می گیرند و به این ترتیب چهار غده پاراتیروئید در جایگاه های خود قرار می گیرند. از آنجا که تیموس در نهایت پشت جناغ سینه مستقر می شود اگر دو غده همراه آن نتوانند در محل گردن باقی بمانند، غدد پاراتیروئید اکتوپیک یا نابجا ایجاد می شوند که معمولاً در موقعیت های مختلف بین گردن و جناغ سینه مستقر شوند.

کار غده پاراتیروئید چیست؟

وظیفه اصلی غدد پاراتیروئید حفظ سطوح کلسیم و فسفات بدن در یک دامنه کاملاً مشخص و محدود است، وقتی غدد پاراتیروئید به درستی عمل کنند دستگاه عصبی و عضلات فعالیت های خود را بصورت عادی انجام می دهند. حفظ سطوح کلسیم و فسفات در بدن غدد بواسطه  ترشح هورمون پاراتیروئید (PTH) انجام می شود. هورمون پاراتیروئید یا پاراتورمون پروتئین کوچکی است که در کنترل صحیح سطوح کلسیم و فسفات و همچنین فیزیولوژی استخوان نقش دارد. هورمون پاراتیروئید در ارتباط با تنظیم سطوح کلسیم به تحریک مستقیم و غیرمستقیم سلول های استخوانی و تحریک آنها برای تجزیه استخوان و آزادسازی کلسیم مربوط است؛ به این ترتیب سطوح کلسیم در خون افزایش می یابد. PTH با فعال سازی ویتامین D جذب کلسیم در دستگاه گوارش را افزایش می دهد و باعث بازجذب کلسیم از کلیه ها می شود. PTH تنظیم کننده اصلی غلظت فسفات سرم نیز می باشد و این کار را از طریق اثرگذاری بر کلیه انجام می دهد. در اینجا از یک مهار کننده بازجذب فسفر در کلیه استفاده می شود و جذب روده ای فسفات نیز از طریق فعال سازی ویتامین D افزایش می یابد.

بیماری ها و اختلالات غدد پاراتیروئید چه هستند؟

اختلالات پاراتیروئیدی معمولاً به دلیل فعالیت بیش از حد یا کمتر از حد معمول غدد پاراتیروئید ایجاد می شوند. این دو حالت به ترتیب هیپرپاراتیروئیدیسم یا پرکاری پاراتیروئید و هیپوپاراتیروئیدیسم یا کم کاری پاراتیروئید نامیده می شوند. این دو اختلال باعث افزایش یا کاهش غیرمعمول سطوح هورمون پاراتیروئید  در خون می شوند و هر کدام پیامد ها و حالت های بیماری خاص خود را دارند.

• پرکاری پاراتیروئید

هیپرپاراتیروئیدیسم یا پرکاری پاراتیروئید حالتی است که در آن سطوح هورمون پاراتیروئید در گردش خون بالاتر از حد طبیعی است. در این حالت ممکن است فرد به دلیل افزایش بازجذب استخوان با مشکلاتی مانند درد و لمس درناک استخوان ها روبرو شود. همچنین ممکن است سطوح بالای کلسیم در خون باعث بروز علائم دیگری مانند کم آبی بدن شود که در ارتباط با عارضه ای به نام هیپرکلسمی ایجاد می شوند از جمله عوارض دیگر هیپرکلسمی می توان به درد شکم، درد استخوانی، مشکلات ذهنی، ضعف عمومی، ابتلا به سنگ های کلیوی و همچنین اختلالات ضربان قلب اشاره کرد. پرکاری پاراتیروئید عمدتاً به دلیل تکثیر خوش خیم سلول های اصلی عارض می شود که در غده بصورت جداگانه روی می دهد و به ندرت چند غده با هم دچار این تکثیر می شود. این حالت نادر را سندرم MEN می نامند. چنین حالتی از پرکاری با نام هیپرپاراتیروئیدیسم اولیه شناخته می شود که با حذف غده پاراتیروئید غیرنرمال قابل مدیریت است.

یکی از بروزترین و بهترین روش های حذف غده پاراتیروئید غیرنرمال و بیمار استفاده از امواج رادیوفرکانس است. این روش که ابلیشن رادیوفرکانسی آدنوم پاراتیروئید نیز نامیده می شود شامل استفاده از امواج رادیوئی برای تخریب غده تیروئید بدون بر جای گذاشتن عوارض و مشکلات مربوط به روش مرسوم درمان این عارضه  یعنی جراحی است. جزئیات این روش درمانی پیشگامانه در مقاله بیماری های تیروئید ارائه شده است.

حالت دیگری از اختلالات پرکاری پاراتیروئید به نام  هیپرپاراتیروئیدیسم ثانویه وجود دارد که در آن ممکن است بیماری کلیوی منجر به بروز پرکاری پاراتیروئید شود. در شرایطی که دفع کلسیم به دلیل اختلالات کلیوی افزایش پیدا می کند غدد پاراتیروئید تلاش می کنند کاهش سطوح کلسیم در بدن را جبران کنند و هورمون پاراتیروئید بیشتری ترشح کنند. در نتیجه این افزایش تلاش برای سنتز هرچه بیشتر هورمون پاراتیروئید، ابعاد غدد افزایش می یابد که این عارضه را هیپرتروفی می نامند.

اگر وضعیت هیپرپاراتیروئیدیسم ثانویه برای دوره ای طولانی ادامه داشته باشد ممکن است بافت پاراتیروئید دیگر نتواند با توجه به سطوح کلسیم خون فعالیت کند و به طور مستقل از این سطوح به ترشح هورمون پاراتیروئید ادامه می دهد. در چنین شرایطی هیپرپاراتیروئیدیسم ثالث روی داده است.

• کم کاری پاراتیروئید

حالتی که در آن فعالیت غدد پاراتیروئید به شکلی غیر معمول کاهش پیدا کرده است را به عنوان هیپوپاراتیروئیدیسم یا کم کاری پاراتیروئید می شناسند. غالبا این عارضه با آسیب دیدگی غدد پاراتیروئید یا منابع خونی آنها طی عمل جراحی تیروئید در ارتباط است. همچنین ممکن است برخی سندرم های ژنتیکی نادر مانند سندرم دی جورج باعث بروز چنین اختلالی در عملکرد پاراتیروئید شوند. کم کاری پاراتیروئید همواره پس از برداشتن غدد پاراتیروئید روی می دهد.

گاهی بافت های یک فرد در برابر اثرات هورمون پاراتیروئید مقاومت نشان می دهد و باعث بروز حالتی به نام وضعیت شبه هیپوپاراتیروئیدیسم یا کم کاری کاذب پاراتیروئید می شود. در این عملکرد غدد پاراتیروئید عادی است اما خود هورمون قادر به اثرگذاری نیست و در نتیجه سطوح کلسیم خون کاهش می یابد. غالباً هیپوپاراتیروئیدیسم کاذب با ابتلا به بیماری ژنتیکی استئودیستروفی وراثتی آلبرایت در ارتباط است. ممکن است کم کاری پاراتیروئید با علائم کلی مرتبط با کاهش کلسیم ظاهر شود و مهمترین روش درمان آن تجویز آنالوگ های ویتامین D می باشد.

دکتر ابراهیمی نیک متخصص و فلوشیپ فوق تخصصی رادیولوژی